EN FRL ANG OFS

Terpen: Alde Wenningshichten fan de Noardseekust

Church-topped terp at Hegebeintum in Friesland

De tsjerke-bekroande terp by Hegebeintum yn Fryslân – op ~8,8 m boppe it omjouwende lân, de heechste wenningsheuvel yn Nederlân. Sokke heuvels bean skûlplak tidens ekstreme heech tij en stoarmfloeden, en stypje buorkerijen en sels ier-midsiuwske tsjerken op harren topmen. Terpen lykas Hegebeintum waarden trochgeand bewenne oer ieuwen hinne, wêrby't tsjokke kulturele ôfsettingen ophelle waarden dy't tsjûgje fan in libbenskrêftige en ûndernimmende kustlibbenstyl.

Ynlieding

Terpen - keunstmjittige wenningsheuvels boppe oerstreamingsgefoelich terrein - wienen in kenmerk fan âlde kustmienskippen oan de Noardsee. Mei de hân opboud mei lagen klaai, sod en dongje, soargen dizze heuvels foar feilich, drûch grûn foar buorkerijen en doarpen yn de leechlizzende sâltmarsen fan Fryslân en oanbuorjende gebieten.1 Tûzenen fan dizze ferheegde nedersettingsheuvels (neamd terpen yn Fryslân, wierden yn Grinslân, en wurten of warften yn Dútske kustgebieten) waarden boud tusken likernôch 600 f.Kr. en 1100 n.Kr., foar systematyske dykensystemen it lânskip omdienen.2

Terpplakken foarmje in argeologysk rekord dat rint fan de Izertiid oant yn de iere midsieuwen, en biede rike ynsichten yn hoe't mienskippen har oanpasten oan miljeu-útdagingen en stiigjende seespegels. Dit artikel ûndersiket terpen en lykweardige ferheegde nedersettingsfoarmen yn de kultueren fan de Noardseekust, mei in fokus op harren ûntwikkeling en rol yn de Migraasjeperioade (4de-9de iuw n.Kr.).

Oarsprong en Ier Gebrûk (Izertiid en Romeinske Perioade)

Historical painting of a medieval terp settlement with church and surrounding houses

Artistike rekonstruksje fan in iere midsiuwske terpnedersetting dy't in tsjerke, omjouwende gebouwen en weidzjend fee sjen lit. De ferheegde posysje fan de nedersetting boppe it omjouwende marsklân biedt beskerming tsjin oerstreamingen wylst it tagong biedt ta fruchtbere greidelân.

It bouwen fan wenningsheuvels yn de kustlige Lege Lannen giet werom oant de midden-Izertiid. As nije sâltmarsklânnen foarme lâns de Noardsee (yn wat no Noard-Nederlân en noardwest-Dútslân is), begûnen minsken harren dêr te fêstigjen om de 6de-5de iuw f.Kr.3 Dizze flakke marsen wienen fruchtber mar kwefsber foar periodike oerstreamingen troch it tij. Om mei oerstreamingen om te gean, ferheechden de earste bewenners harren buorkerijen op lytse keunstmjittige heuvels - de earste terpen.4

Oarspronklik koe in terp krekt grut genôch wêze foar in inkele buorkerij (hústerp), mar yn de rin fan de tiid koenen dizze heuvels útwreide en gearfoege wurde. As de befolking groeide, soenen famyljes de terp fergrutsje of meardere heuvels byinoar foegje, úteinlik foarmjend in gruttere doarpsterp dy't ferskate húshâldings húsfeste.5 Om likernôch 200-100 f.Kr. hinne wienen mienskippen dy't op terpen wennen goed fêstige yn it noardlike kustgebiet.

Âlde skriuwers namen notysje fan dizze nuveraardige ferheegde buertskippen op de oerstreame rânen fan de wrâld. De Romeinske skriuwer Plinius de Âldere yn de 1ste iuw n.Kr. joech in ferneamd sombere beskriuwing fan de Fryske terpbewenners, en neamde harren "minsken dy't op heuvels fan grûn libje en seefarders binne by heech tij, mar skipbrekkelingen by leech tij," wêrmei er ferwiisd nei hoe't hja harren fêstholden oan hichten boppe de see en har amper rêdden as it wetter rees en sakke.6

Wylst it ferhaal fan Plinius minachtsjend wie, jout argeologysk bewiis oan dat terpmienskippen út de Izertiid fier fan earmoedich wienen. De fruchtbere sâltmarskomjouwing levere rike weidesgrûn foar fee en fernijde grûn foar gewaaksen nei elke oerstreaming: wannear't utsûnderlik heech tij de marsen oerstreame, waard in laach fan ferske klaai ôfset, wêrtroch't de fjilden op 'e nij oanfolle waarden mei fruchtbere slib.7 Terpbuorlju makken hjir gebrûk fan, troch kij en skiep te hâlden en granen en oare gewaaksen te ferbuwen op it omjouwende leechlân.8

Hja bouen grutte houten langhúzen – typysk trieslippige húzen mei sintrale wenromte en fêstemakke stâlen ûnder ien dak – boppeop harren heuvels, wêrtroch't sawol minsken as fee boppe it wetter bleaune tidens oerstreamingen.9 Wat doe ûntstie, wie in libbenskrêftich lânbou-feedierderij-systeem dat unyk oanpast wie oan it tidale marsklân.

Yn de Romeinske perioade (1ste-3de iuw n.Kr.) besaaiden terpedoarpen de kustflakten fan Fryslân en fierder. Opgravingen litte sjen dat dizze mienskippen gjin isolearre feanwenners wienen, mar oansletten wienen op wiidere útwikselnetwurken. Terpbewenningen hawwe ymportearre Romeinske guod oplevere lykas aardewurk, munten, en glês, wat aktive hannel oantsjut tusken terpbewenners en de Romeinske wrâld (fia tuskenhannelsmerken).10

Ien monumintaal plak, de Feddersen Wierde yn modern Dútslân, yllustrearret de wolfeart fan in let Izertiid terpnedersetting. Dizze heuvel, folslein opgroeven yn de 1950s, groeide út ta in wier doarp yn de 2de-3de iuw n.Kr.: argeoloagen fûnen bewiis fan likernôch 26 buorkerijen (primêr houten langhúzen) op de heuvel, dy't nei skatting 300 bewenners húsfesten mei sa'n 450 kij – in substansjele mienskip dy't libben waard hâlden troch marsgreaslân en lânbou.11 Om sa'n nedersetting te bouwen en te ûnderhâlden, ferheechden de bewenners metodologysk de heuvel oer generaasjes hinne, troch modder, turf, en koeiemist te brûken om de terp heger te meitsjen en it boppe de ivich-bedrigjende oerstreamingen te hâlden.12

Lykwols wie net alles statyske wolfeart. Miljeu-bewiis suggerearret dat de let-Romeinske perioade tanimmende útdagingen brocht foar terpmienskippen. Om de 3de iuw n.Kr. hinne liede in kombinaasje fan stiigjende seespegels (in marine transgresje) en sosjaal-ekonomyske opskuoringen (ynklusyf de delgong fan Romeinske ynfloed) ta in partsjele ûntfolking fan de noardlike kuststreek.13,14

In protte terpnedersettings waarden ferlitten yn de 3de of iere 4de iuw doe't opskovenend wetter en wetterjende lannen it libben swierder makken.15 Bygelyks, de terp fan Ljouwert (Aldehouster Tsjerkhôf) yn Fryslân fertoant gjin bewenning nei likernôch 300 n.Kr.,16 en ferskate lytse terpen yn Grinslân (byg., Paddepoel) waarden opjûn en dichtslykke teen de let 3de iuw.17

It liket derop dat oan de foarjûn fan de Migraasjeperioade, grutte streken fan de terpregio ûntromme wienen of in sterk fermindere populaasje seachen. Dochs wie dit gjin universele ferlitting – in pear boalwurken lykas Ezinge, in wichtige terp yn Grinslân, bleaune trochgeand bewenne rjocht troch de 4de en yn de 5de iuw.18 Sokke plakken hawwe mooglik tsjinne as tafluchtsoard foar it oerbleaune kustfolk, wêrby't eleminten fan de lokale kultuer bewarre bleaun sels doe't oaren ferlitten. Wat dernei barde soe it toaniel sette foar in nij haadstik yn de terpskiednis, doe't migrearjende folken it lânskip betrieden of werbetreaten.

Terpen yn de Migraasjeperioade

De Migraasjeperioade (likernôch 4de-9de iuw n.Kr.) wie in tiidrek fan dynamyske feroaring yn Noard-Europa – kenmerke troch de beweging fan stammen, de opkomst fan nije keninkryken, en miljeuflux. Yn de Noardsee kustleechlannen, seach dizze perioade terpnedersettings dy't of wer ta libben wekke waarden troch nijkommers of werbeset waarden troch weromkommende groepen, wat liede ta wat wy de ier-midsiuwske terpkultuer neame kinne.

Argeologyske strata op guon terpen litte in dúdlike hoarizon om de 5de iuw hinne sjen: ûnder dat nivo, let Romeinsk Izertiid materiaal; dêrboppe, in gehiel fan ier-midsiuwske artefakten en boustilen faak ferbûn mei ynkommende Angelsaksyske of Saksyske siedlers.19,20 Dit korrespondearret mei it breedere histoaryske ferhaal dat groepen lykas de Angelen, Saksen, Jutten, en Friezen yn beweging wienen oer de Noardsee yn de 5de iuw, wêrby't guon nei Brittanje migrearren en oaren de kust-fêstewâl wer besetten. De ienris ferlitten terpregio lei net lang leech.

Krekt wa't de Fryske terpen werbeset hat nei de delgong yn de 4de iuw is ûnderwerp fan debat west. Eardere wittenskippers lykas Boeles (skriuwend yn 1906) ynterpretearden it plotse ferskynen fan 'Angelsaksysk' styl aardewurk en metaalwurk yn 5de-iuwske terplannen as bewiis fan in ynvaasje-eftige Angelsaksyske migraasje nei Fryslân.21 Yn Ezinge waard, yndied, in ûnderskiedende laach fan jiske en pún opmurken boppe de Romeinske-tiid ôfsettings, oerdekt troch lytse gebouwen en fersonken hutten dy't Angelsaksysk aardewurk en broazje-typen befette - dit waard earst nommen as bewiis fan in gewelddiedige oername troch Angelsaksyske nijkommers.22

Modern ûndersyk hat dizze opfetting ferfine: de konsensus is no dat der in ynstream wie fan nije minsken en materiële kultuer yn de 5de iuw, mar dat it wierskynlik in stadige ymmigraasje en yntegraasje ynhold earder as in inkele militêre ferovering.23,24 In protte fan de siedlers wienen kultureel lyksoartige Germaanske groepen (Saksen, Angelen, en bûne Friezen) dy't harren fêstigden doe't kânsen harren foarname. De kustpopulaasje wie drastysk ôfnommen tsjin it midden fan de 4de iuw,25 dus dizze nije siedlers besetten faak heal-ferlitten terpen earder as grutte ynheemske mienskippen te ferdriuwen.26,27 Yn essinsje 'werstart' de Migraasjeperioade de bewenning yn de terpregio mei in sterke Angelsaksysk-Sakske kulturele ôfdruk oer residuele Izertiid Fryske eleminten hinne.

In treffend foarbyld is it lot fan Feddersen Wierde. Dit ienris bloeiende terpdoarp seach in delgong yn de 5de iuw en waard folslein ferlitten tsjin likernôch 450 n.Kr.28 Neffens argeologyske analyze (en stipe troch histoaryske ôflieding), wurdt leaud dat op syn minst guon fan de bewenners harren oansletten hawwe by de westwaartse migraasjes - bewegend nei de Lege Lannen en sels nei eastlik Brittanje yn dy perioade.29 Mei oare wurden, de minsken fan in Noardsee terp kinne guon fan de stifters wurden wêze fan Angelsaksyske mienskippen yn Ingelân, mei har de seefeart feardichheden en lânboutradysjes meinommen.

Sokke senario's ûnderstreekje de direkte ferbining tusken de miljeudruk thús (oerstreame buorkerijen, sosjaal-politike ûnrêst) en it beslút om nije lannen oersee te sykjen. It is spekulatyf mar oannemlik dat ferslimmenende oerstreamings en ferlies fan bougrûn yn de 4de iuw in duwfaktor levere foar de massamigraasjes dy't folgen.30,31

Tsjin de let 5de en 6de iuw seach de Noardseekust in weropleving fan nedersetting, no ûnder ier-midsiuwske Frankiske en Fryske ynfloed. Yn Fryslân sels (kust Nederlân en noardwest Dútslân) ûntstie in ûnderskiedende Fryske kultuer, erfgenamt fan de Âldfryske taal (suster fan it Âldingelske) en sintraal yn terpbasearre mienskippen.

In protte terpen litte trochgeande bewenning sjen troch de 6de-7de iuw, mei in mingeling fan lokaal hânmakke waren en ymportearre guod bekend fan Merovingyske Frankiske hanniel.32,33 Tsjin de 7de iuw bloei it gebiet: de Friezen waarden bekend as keaplju en seelju, dominearjend yn kusthannel tusken Frankisk Gallië en Skandinavië.

It hannelsempoarium fan Dorestad oan de Ryn (hoewol krekt súd fan it terp-kearngebiet) kaam op yn de 7de-8ste iuw, en lytse hannelssintrum hawwe wierskynlik bestien op of tichtby terpen lâns de Waadsee. Binnen de doarpen hat it libben syn ôfdruk neilitten yn tsjokke kulturele lagen. Bygelyks, de terp fan Wynaldum (Fryslân) hat heechstatusfoarwerpen oplevere út de 7de iuw - ynklusyf in ferneamde goud-en-granaat swurdknop - wat suggerearret dat it in sit fan elite-macht wie, mooglik in Fryske haadlingsseal.

Yn it Feddersen Wierde's buorplak Fallward, jout in ryk 4de-5de iuwske begraafplak en bewiis fan in lokale lieder syn resinsje oan dat guon kusteeliten trochgienen mei ynfloed út te oefenjen yn de Migraasje-era.34,35

Fan de 8ste-9de iuw berikt kristenisaasje de terpdoarpen (misjonarissen lykas St. Bonifasius preekten yn Fryslân), en de earste houten tsjerken waarden boud boppeop guon terpen, letterlik bekroanend de heuvels mei symboalen fan it nije leauwe. Terpen bleaune sintrale plakken yn it lânskip oant grutskalige bedikking en lânwinning yn de Hege Midsieuwen de needsaak foar ferheegde wenplakken fermindere.

Koartsein, yn de Migraasjeperioade wienen terpen sawol boalwurken fan kontinuïteit - it bewarjen fan in libbenswize oanpast oan de see - as middels fan feroaring, doe't harren bewenners dielnamen oan de grutte migraasjes en kulturele transformaasjes fan de era. De Friezen op de terpen en de Angelsaksen yn Ingelân holden kulturele en hannelsferbining oer de Noardsee trochhinne dizze perioade yn stân, wat harren dield erfgoed fersterkke nettsjinsteande politike ferdielingen.

Terpbou en Miljeu-oanpassing

Modern terp in the Netherlands with farmhouse on top

In tradisjonele Fryske buorkerij boud op in terpheuvel, mei skiep dy't op de hellingen graze. Dit foarbyld lit sjen hoe't terpen trochgeand brûkt wurde foar moderne bewenning wylst harren histoaryske funksje fan it ferheegjen fan gebouwen boppe potinsjele oerstreamingsnivo's bewarre bliuwt.

De bou fan in terp wie in opmerklike prestaasje fan koöperative arbeid en miljeu-yngenieurswurk. Oars as natoerlike heuvels, wienen dit folslein troch minskehân makke struktueren dy't stadichoan opboud waarden oer generaasjes hinne. It proses begûn typysk mei it kiezen fan in licht ferheege plak yn it sâltmarsk - miskien in natuerlike dyk lâns in tidale kreek of in besteande sânrige rêch - as it begjin fûnemint.36

De earste terpen wienen faak lyts, miskien 30-50 meter yn trochsneed en mar 1-2 meter heech - foldwaande om in inkele buorkerij boppe alles útsein de heechste tijen te hâlden.37 Mei de tiid soenen suksesfolle nedersettings harren heuvels útwreidzje sawol nei bûten as nei boppen. In doarpsterp soe úteinlik 4-8 meter yn hichte berikke kinne en meardere hektaren beslaan, wêrby't meardere buorkerijen en oare struktueren húsfêste waarden.38

De boumaterialen kamen primêr út de direkte omjouwing. Terpbewenners groeven klaai, slyk, en sod út it omjouwende marsk, wêrtroch't dellingen of 'terpgrêften' ûntstienen dy't mei wetter folle soenen tidens oerstreamingen en dernei ôfstreame as it tij sakke. Dizze grêften kreëarren in praktysk ôfwetteringssysteem om de heuvel hinne wylst it ek materiaal levere om it heger te meitsjen.39

Lagen fan sniene sod, klaaiblokkken, en húshâldlik ôffal (ynklusyf dongje, jiske, brutsen aardewurk, en itensresten) waarden opstapele en gearparse om it lichaam fan de terp te foarmjen. Yn dwerstrochsneed litte opgroeven terpen dúdlike laeging sjen - ôfwikseljende strata fan ferskillende grûnsoarten mei bewenningsôffal dertusken, in protte lykas in laachkoeke fan kulturele skiednis.40

Yn de Migraasjeperioade gong terpbou troch mei dizze tradisjonele metoaden. Argeologysk bewiis lit sjen dat guon ferlitten terpen wer beset en fierder opboud waarden yn de 5de-6de iuw, mei nije lagen materiaal tafoege om se te ferheegjen tsjin ferslechtsjende oerstreamingsbetingsten.41

In wichtiche miljeu-oanpassing yllustreard troch terpen wie harren yntegraasje mei de tidale ritmen. Yn stee fan it fjochtsjen tsjin de see mei wiidweidige barrieres (lykas lettere midsiuwske bedikking soe besykje), omarme de terpstrategy in libben yn harmony mei periodike oerstreaming. Fjilden en greidelân yn it omjouwende marsk soenen oerstreame wurde tidens ekstreme hegere tijen, wêrby't fruchtbere slyk ôfset waard dy't de grûn fan natoere fernijde.42 Allinne tidens katastrofale stoarmfloeden soe de terp sels bedrige wurde, en sels dan joech syn ferheegde posysje in eilân fan feiligens.

Dizze oanpassing wreidet út nei lânbou en feedierderij. Terpbewenners praktysearden in mingde lânbou-ekonomy, wêrby't kij en skiep dy't weidzje op de sâltmarsen de primêre rykdom leverden. Opgravingen by terpplakken út de Migraasjeperioade litte grutte oantallen koaiebonken sjen, wat histoaryske ferslachen stipet dy't de Friezen as ferneamde kijfokkers beskriuwe.43 Gewaaksen waarden ferboud yn de better ôfwettere gebieten, wêrby't gerst en flaaks yn it bysûnder geskikt wienen foar de sâltige omstannichheden.44

Nedersettings waarden soarchfâldich organisearre om romte te maksimalisearjen op it beheinde hegere grûn. Huzen waarden typysk boud boppeop de heuvel, faak oardere yn in radiaal patroan wat de kontoeren fan de terp folget. Argeologysk bewiis fan ferskate terpen út de Migraasjeperioade lit lytse fersonken gebouwen sjen (Grubenhäuser) karakteristyk foar Angelsaksyske nedersettings, neist mear tradisjonele langhúzen.45 Opslachfasiliteiten, wurkplakken, en stâlen soe posisjoneare wurde om optimaal gebrûk te meitsjen fan it kostbere drûge lân.

De ferheging fan de terp joech ek beskerming tsjin de skerpe Noardseewinen, omdat struktueren typysk krekt ûnder de kroan fan de terp boud waarden, wêrby't de heuvel sels as wynfang brûkt waard. Sa fertsjintwurdigje terpen in sofistikearde miljeu-oanpassingsstrategy dy't útdaagjende tidale flakten transformearre yn produktive bewenne lânskippen - in tsjûgenis fan de yngenieuzigens fan de Noardsee kustfolken en harren yntime kennis fan harren natoerlike omjouwing.

Kulturele Betsjutting en Neilittenskip

Aerial view of Ezinge, a small village near Groningen, the Netherlands

Loftfoto fan Ezinge, in lyts doarp tichtby Grins, boud op in âlde terp. De tsjerke op it heechste punt fan de heuvel en de radiale yndieling fan de nedersetting wjerspegelet de tradisjonele organisaasje fan terpdoarpen. Let op hoe't de hiele nedersetting ferheegd is boppe it omjouwende boulân.

Terpen wienen mear as praktyske oplossingen foar miljeu-útdagingen - hja waarden sintrale eleminten yn de kulturele en sosjale identiteit fan harren bewenners. Yn de Migraasjeperioade tsjinnen terpen faak as fokuspunten fan mienskipsorganisaasje en hawwe mooglik symboalyske betsjutting hân as 'eilannen' fan oarder middenyn de chaotyske tidale flakten.46

Argeologyske fynsten suggerearje dat guon terpen wierskynlik funksjonearren as lokale sintrums fan macht en prestiizje. De ûntdekking fan heechstatusobjekten op bepaalde terpen - lykas de goud-en-granaat swurdknop fan Wynaldum, stylistysk ferbûn mei Angelsaksysk elite metaalwurk - wiist op de oanwêzigens fan lieders dy't ferbiningen ûnderhâlden mei bredere Noardsee netwurken fan útwiksel en macht.47 Sokke items kinne fan lokale haadlingen west hawwe dy't boarnen kontrolearden en de arbeid koördinearren dy't nedich wie foar terpûnderhâld en -útwreiding.

It kulturele erfgoed fan terpbewenning wurdt wjerspegele yn de Fryske taal, dy't tal fan termen bewarret dy't ferbân hâlde mei dizze ûnderskiedende libbenswize. Âldfryske teksten befetsje spesjalisearre wurdskat foar tidalfeatures, terpstruktueren, en de subtile gradaasjes fan it marslânskip - taalkündich bewiis fan in mienskip dy't yntym ferbûn is mei har omjouwing.48 Doe't Fryske en Angelsaksyske migranten mienskippen stiften yn Brittanje, hawwe hja mooglik net allinne materiële kultuer meinommen, mar ek konseptuele raamwurken foarme troch it libben oan de râne fan de see.

De religieuze betsjutting fan terpen evoluearre tidens de Migraasjeperioade. Yn foarkristlike tiden, hawwe de ferheegde heuvels mooglik rituele betsjutting hân as drûge plakken yn in wetterlânsdkip. Meardere terpen hawwe bewiis oplevere fan heidenske offers of rituele ôfsettings, wat spirituele praktiken suggerearret dy't ferbûn binne mei de liminaliteit fan de kustomjouwing.49 Mei de komst fan it kristendom yn de 8ste iuw, waard dizze hillige kwaliteit earder ferfoarme as útwiske - in protte terpen waarden de lokaasjes fan de earste tsjerken yn de regio, wêrby't it nije leauwe letterlik boud waard op de fûneminten fan de âlde libbenswize.

De erfenis fan terpen duorret troch oant de hjoeddeiske dei. Yn it noarden fan Nederlân beset in protte histoaryske doarpen en stêden noch hieltyd âlde terpen, mei harren tsjerken dy't de heuvels bekroane dy't mienskippen tûzenen jierren lang ûnderhâlden hawwe. De tsjerke yn Hegebeintum stiet boppeop in terp dy't hast njoggen meter boppe it omjouwende lânskip útriisd - in sichtbere oantinken oan generaasjes fan minsklike oanpassing oan útdaagjende miljeu-omstannichheden.50

Argeologysk ûndersyk fan terpen hat weardefolle ynsichten jûn yn it deistich libben, materiële kultuer, en miljeu-relaasjes fan de kustfolken yn de Migraasjeperioade. De wetterichheidje fan in protte terpplakken hat organyske materialen bewarre dy't selden earne oars fûn wurde, ynklusyf houten artefakten, tekstiel, en botanyske resten.51 Dizze fynsten helpe de ferbiningen tusken de Fryske terpmienskippen en harren Angelsaksyske neven oer de Noardsee te ferljochtsjen, wêrby't mienskiplike tradysjes yn ambachten, lânbou, en boutechniken oan it ljocht brocht wurde.

Yn moderne tiden hawwe terpen erkenning krigen as wichtige erfgoedplakken en boarnen fan kulturele identiteit. De terpregio fan it noardlik Nederlân en Dútslân is foarsteld foar UNESCO Wrâlderfgoedstatus, wêrby't dizze keunstmjittige heuvels erkend wurde as opmerklike foarbylden fan minsklike oanpassing oan kustomjouwingen en as wichtige plakken foar it begripen fan de dynamyk fan de Migraasjeperioade yn Noard-Europa.52

It ferhaal fan terpen in erinnerje ús deran dat de grutte migraasjes fan de iere midsieuwen net allinne oer de beweging fan folken gienen, mar ek oer de oerdracht fan miljeukennis en oanpassingsstrategyen oer lânskippen hinne. No't klimaatferoaring op 'e nij kustgebieten wrâldwiid bedriget, kinne dizze âlde foarbylden fan libbenskrêftich libjen mei wetter yn stee fan der tsjin, lessen befetsje foar hjoeddeistige útdagingen.

Wichtige Skaaimerken fan Terpen

    Keunstmjittige Heuvels

    Mei de hân makke nedersettingsplatfoarms boppe it oerstreamingsnivo boude, konstruearre út klaai, sod en húshâldlik ôffal.

    Omjouwingsoanpassing

    Strategisch antwurd op it libjen yn tidale sâltmarsen, dat mienskippen tastiet om te bloeiende yn oerstreamingsgefoeliche lânskippen.

    Langduorjende Bewenning

    In protte terpen toane kontinu bewenning fan de Izertiid troch de Migraasjeperioade en yn de Midsieuwen.

    Migraasje Ferbining

    Terpbewenjende befolkingsgroepen hawwe wierskynlik bydroegen oan de Angelsakseske migraasje nei Brittanje yn de 5de ieu.

    Kulturele Sintra

    Terpen tsjinnen as fokuspunten foar mienskipsorganisaasje, hannel, religjeuze praktyk en elitemacht.

Besibbe Artikels

Fryske Langhúzen (6de-9de Iuw)

Untdek de ûnderskate arsjitektuer fan Fryske langhúzen, dy't faak op terpen boud waarden yn de Migraasjeperioade.
Migraasjeperioade Langboaten (4de-9de Ieu)

Lear oer de skippen dy't terpmienskippen oer de hiele Noardsee mei-inoar ferbiningen yn de Migraasjeperioade.

Referinsjes

  1. Bazelmans, J., Gerrets, D.A., de Koning, J., & Vos, P. (1999). "Zoden aan de dijk: Kleinschalige dijkbouw in de late prehistorie en protohistorie van noordelijk Westergo." De Vrije Fries, 79: 7-73.
  2. Vos, P.C. & Knol, E. (2015). "Holocene landscape reconstruction of the Wadden Sea area between Marsdiep and Weser." Netherlands Journal of Geosciences, 94(2): 157-183.
  3. Nicolay, J.A.W. (2010). "Settlement research and material culture in the northern Netherlands: Herrenhöfe and other evidence of socio-political differentiation." Settlement and Coastal Research in the Southern North Sea Region, 33: 119-132.
  4. Pliny the Elder, Natural History, Book XVI, 2-5.
  5. Nicolay, J.A.W. & Nieuwhof, A. (2018). "Immobile farmers? The geographical mobility and cultural identity of early medieval Frisians." Medieval Settlement Research, 33: 21-31.
  6. Gerrets, D.A. (2010). Op de grens van land en water: Dynamiek van landschap en samenleving in Frisia (600 v. Chr. - 800 n. Chr.). Groningen: Barkhuis & Groningen University Library.
  7. Van Giffen, A.E. (1936). "Der Warf in Ezinge, Provinz Groningen, Holland, und seine westgermanische Häuser." Germania, 20: 40-47.
  8. Haarnagel, W. (1979). Die Grabung Feddersen Wierde: Methode, Hausbau, Siedlungs- und Wirtschaftsformen sowie Sozialstruktur. Wiesbaden: Franz Steiner.
  9. Bazelmans, J. (2009). "The early-medieval use of ethnic names from classical antiquity: The case of the Frisians." In T. Derks & N. Roymans (eds.), Ethnic Constructs in Antiquity: The Role of Power and Tradition. Amsterdam: Amsterdam University Press, 321-337.
  10. Knol, E. (1993). De Noordnederlandse kustlanden in de Vroege Middeleeuwen. Groningen: University of Groningen.
  11. Nieuwhof, A. (2011). "Discontinuity in the Northern-Netherlands coastal area at the end of the Roman Period." In T.A.S.M. Panhuysen (ed.), Transformations in North-Western Europe (AD 300-1000). Stuttgart: Theiss, 55-66.
  12. Nicolay, J.A.W. (ed.) (2010). Terpbewoning in oostelijk Friesland. Twee terpopgravingen in het voormalige kweldergebied van Oostergo. Groningen: Barkhuis & University of Groningen.
  13. Taayke, E. (1996). Die einheimische Keramik der nördlichen Niederlande, 600 v.Chr. bis 300 n.Chr.. Groningen: Groningen University.
  14. Boeles, P.C.J.A. (1951). Friesland tot de elfde eeuw: zijn vóór- en vroege geschiedenis. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff.
  15. Van Es, W.A. (1967). Wijster: A Native Village Beyond the Imperial Frontier 150-425 A.D.. Palaeohistoria 11. Groningen: J.B. Wolters.
  16. Heidinga, H.A. (1997). Frisia in the First Millennium: An Outline. Utrecht: Matrijs.
  17. Nieuwhof, A. (2016). "De lege vierde eeuw." In A. Nieuwhof (ed.), Van Wierhuizen tot Achlum: Honderd jaar archeologisch onderzoek in terpen en wierden. Groningen: Vereniging voor Terpenonderzoek, 83-98.
  18. Bazelmans, J., Gerrets, D.A. & Pol, A. (2002). "Metal detection and the Frisian kingdom. Questions about the central place of northern Westergo in the early Middle Ages." Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, 45: 219-241.
  19. Ejstrud, B. & Kjeld Jensen, C. (2000). Vendehøj: Landsby og gravplads. Højbjerg: Jysk Arkæologisk Selskab.
  20. Schmid, P. (2006). "Die Keramikfunde der Grabung Feddersen Wierde (1. Jh. v. bis 5. Jh. n. Chr.)." Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet, 29: 1-174.
  21. Siegmund, F. (1999). "Social structures and relations." In I. Wood (ed.), The Transformation of frontiers from Late Antiquity to the Carolingians. The Transformation of the Roman World. Leiden: Brill, 177-196.
  22. Hills, C. (1996). "Frisia and England: The archaeological evidence for connections." In T. Looijenga & A. Quak (eds.), Frisian Runes and Neighbouring Traditions. Amsterdam: Rodopi, 35-46.
  23. Bos, J.M. (2006). Medieval brooches from the Dutch province of Friesland (Frisia): A regional perspective on the Wijnaldum brooches. Palaeohistoria 47/48. Groningen: Barkhuis.
  24. Knol, E. (2009). "Anglo-Saxon Migration Reflected in Cemeteries in the Northern Netherlands." In D. Quast (ed.), Foreigners in Early Medieval Europe: Thirteen International Studies on Early Medieval Mobility. Mainz: Römisch-Germanisches Zentralmuseum, 113-129.
  25. Schön, M.D. (1999). Feddersen Wierde, Fallward, Flögeln: Archäologie im Museum Burg Bederkesa, Landkreis Cuxhaven. Cuxhaven: Museum Burg Bederkesa.
  26. Galestin, M.C. (2010). "Frisii and Chauci." In F. Both & M. Fansa (eds.), Friesische Kultur - Tausend Jahre Beziehungen zu Niedersachsen. Oldenburg: Isensee, 11-22.
  27. Nicolay, J.A.W. (2014). The Splendour of Power: Early Medieval Kingship and the Use of Gold and Silver in the Southern North Sea Area (5th to 7th Century AD). Groningen: Barkhuis & University of Groningen Library.
  28. Vos, P. & van Kesteren, W. (2000). "The long-term evolution of intertidal mudflats in the northern Netherlands during the Holocene; natural and anthropogenic processes." Continental Shelf Research, 20: 1687-1710.
  29. Knol, E. & Vos, P. (2018). "Anthropogenic background of the early medieval terp-landscape." In J. Bazelmans (ed.), Dwelling Mounds in the Northern Coastal Areas of the Netherlands (Terpen, Wierden, Wurten): Heritage of a Dynamic Landscape. Amsterdam: Amsterdam University Press, 34-58.
  30. Besteman, J.C., Bos, J.M., Gerrets, D.A., Heidinga, H.A. & de Koning, J. (1999). The Excavations at Wijnaldum: Reports on Frisia in Roman and Medieval Times. Rotterdam: A.A. Balkema.
  31. Bazelmans, J. (2005). "Die Wurten von Dongjum und Peins, Prov. Friesland (NL): Frühmittelalterliche Kollektivwurten im friesischen Marschengebiet." Jahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst und vaterländische Altertümer zu Emden, 85: 13-89.
  32. De Langen, G.J. & Mol, H. (2016). "Terpenbouw en dorpvorming in het Friese kustgebied tussen Vlie en Eems in de volle middeleeuwen." In A. Nieuwhof (ed.), Van Wierhuizen tot Achlum: Honderd jaar archeologisch onderzoek in terpen en wierden. Groningen: Vereniging voor Terpenonderzoek, 99-128.
  33. Van de Noort, R. (2011). North Sea Archaeologies: A Maritime Biography, 10,000 BC to AD 1500. Oxford: Oxford University Press.
  34. Panhuysen, T.A.S.M. (ed.) (2011). Transformations in North-Western Europe (AD 300-1000). Stuttgart: Theiss.
  35. Groenendijk, H.A. & Vos, P.C. (2002). "Outside the terp landscape: Detecting drowned settlements by using the geo-genetic approach in the coastal region north of Grijpskerk (Groningen, The Netherlands)." Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, 45: 57-80.
  36. Nieuwhof, A. (2015). Eight human skulls in a dung heap and more: Ritual practice in the terp region of the northern Netherlands, 600 BC - AD 300. Groningen: Barkhuis & University of Groningen.
  37. Zijlstra, J. (1990). Friese Terpenroute. Leeuwarden: Friese Pers Boekerij.
  38. Kuiper, A., van den Broeke, P.W., Essink, K., & Steane, J. (eds.) (2015). The Wadden Sea Region: Cultural Heritage in the North Sea Coastal Zone. Leeuwarden: Waddenacademie.
  39. ICOMOS (2018). The Cultural Landscape of the Wadden Sea Region: Nomination for Inscription on the UNESCO World Heritage List. Paris: ICOMOS.