Angelfryske Mytology
De foarkristlike oertsjûgingen fan de Angelfryske folken wienen diel fan de bredere Germaanske mytologyske tradysje, mar mei ûnderskate regionale fariaasjes en praktiken.
Hoewol skriftlike boarnen foar it Angelfrysk heidendom beheind binne en faak filtere troch kristlike perspektiven, helpe argeologyske bewiizen, plaknammen, en fergelykjende analyze mei oare Germaanske tradysjes om aspekten fan dizze leauwenssystemen te rekonstruearjen.
Wichtige Goaden
Woden/Wodan
De kontinintale Germaanske Wodan of Angelsakyske Woden (besibbe oan Noarske Odin) wie in haadgod ferbûn oan wiisheid, poëzy, dea, en magy. In protte Angelsakyske keninklike stambeammen trasearre harren ôfkomst werom nei Woden, wat syn belang yn elitekultuer werjout.
In England, his name survives in place names and in "Wednesday" (Woden's day). Archaeological evidence suggests his cult was significant, with possible ritual sites identified at various locations.
Thunor/Thunaer
De tongergod bekend as Thunor yn Âldingelsk en Thunaer yn Âldfrysk (besibbe oan Noarske Thor) wie ferbûn mei tonger, wjerljocht, stoarmen, krêft, en beskerming. Syn symboal wie de hammer, en hy wie benammen populêr ûnder gewoane minsken en boeren.
Syn namme oerlibbe yn "Tongersdei" (Thor's dei) en yn ferskate plaknammen oer Angelsakysk Ingelân en Fryslân hinne.
Tiw/Tiu
Tiw (Âldingelsk) of Tiu (besibbe kontinintale foarm) wie in god ferbûn mei oarloch, rjochtfeardigens, en de loft. Hy is besibbe oan Noarske Tyr, en beide stamme ôf fan in eardere Proto-Germaanske loftgod *Tiwaz.
Bewiis foar syn ferearing omfettet syn namme yn "Tiisdei" (Tiw's dei) en mooglik yn plaknammen. Syn belang liket ôfnommen te wêzen tidens de Migraasjeperioade, hoewol't er wichtich bleau yn 'e kriichskultuer.
Ingui Frea/Ing
Ingui (ek neamd Ing of Frea yn ferskate boarnen) wie benammen wichtich foar de Ingvaeoanyske folken, ynklusyf de Angelfriezen. Hy wie ferbûn mei fruchtberens, wolfeart, en frede. De namme "Ingvaeones" sels suggerearret dat dizze folken harsels beskôgen as ôfstammelingen of folgers fan Ing.
It Âldingelsk Runedicht neamt "Ing waard earst sjoen troch minsken ûnder de East-Denen," wat ferbiningen mei keninklike stambeammen en fruchtberenskultusoarsprong suggerearret.
Eostre/Ostara
Benammen bekend út Beda's fermelding fan Ēosturmōnaþ (April) dy't neamd is nei in godin Eostre, bliuwt dizze godheid ûnder noch wat mysterieus. Se wie wierskynlik ferbûn mei maitiid, daagingsljocht, en fruchtberens.
Hoewol bewiis foar har werklike ferearing beheind is, oerlibbe har namme yn "Peaske," om't kristlike missionarissen de heidenske maitiidsfeast namme oanpast hawwe foar de kristlike feestdei.
Nerthus
Tacitus beskriuwt in godin Nerthus dy't fereare waard troch sân stammen ynklusyf de Angelen, en beskriuwt har as "Memme Ierde" wêrfan't in hillige wein troch mienskippen gie en frede en wolfeart brocht.
Argeologysk bewiis út Denemarken en noard-Dútslân omfettet feanôfsettingen en seremoniele weinen dy't mooglik ferbân hâlde mei dizze kultus, wat suggerearret dat rituelen lykas dyjinge dy't Tacitus beskreaun trochgienen fan de Romeinske Izertiid oant de Migraasjeperioade.
Kearnbegripen
Wyrd
Wyrd (Âldingelsk) of Werd (Âldfrysk) fertsjintwurdige it begryp fan lot of persoanlike bestimming. It waard net opfette as ienfâldige foarbestimming, mar as in kompleks weefsel fan eardere hannelingsaksjes en hjoeddeiske omstannichheden dy't takomstige útkomsten foarmje.
It begryp komt prominint foar yn Angelsakyske literatuer lykas Beowulf, wêr't de held ferklearret "Wyrd sparret faak de net-ferdoemde man wannear't syn moed oanhâldt." Dit wjerspegelet in wrâldbyld wêryn't lot wurke neist persoanlike hannelingsmacht.
Blót
Blót ferwiist nei offer en byhearrende ritualisearre feestmiel. Dizze seremonys omfetten it oanbieden fan iten, drinken, en somtiden bisten oan goaden en foarâlden, folge troch mienskiplike konsumpsje fan it feestmiel.
Argeologysk bewiis foar blót-praktiken omfettet rituele deponearringen yn feanen, marren, en putten, en ek feestsealen identifisearre op ferskate Angelsakyske plakken. Dizze rituelen folgen typysk de lânboukalinder, mei wichtige blóts yn 'e risptiid en midwinter.
Symbel
Symbel wie in ritualisearre drinkseremony fan grutte sosjale en religieuze betsjutting. Tidens in symbel soenen dielnimmers formele pralerijen, gelofte, en taspraken meitsje wylst se seremoniele drinkfetten dielden.
De seremony fersterke sosjale bannen, makke de oerdracht fan kulturele oantinkens mooglik troch ferhalen fertellen, en kreëarre in hillige kontekst foar it meitsjen fan ieden. It Angelsakyske gedicht Beowulf befettet detaillearre beskriuwingen fan symbel-seremonys yn de grutte seal Heorot.
Wēoh en Hearh
Wēoh (ôfgodsbyld of hillichtum) en hearh (hillige bosk of timpel) wienen termen foar hillige romten yn it Angelsakyske heidendom. Dizze koenen rinne fan natuerlike skaaimerken lykas bosken, boarnen, en heuvels oant troch minsken makke struktueren en útsnije bylden.
Plaknammebewiis oer hiel Ingelân behâldt dizze termen, en jout lokaasjes oan fan eardere heidenske ferearingsplakken. Iere kristlike wetten en boeteboeken ferbean spesifyk ferearing op sokke plakken, wat suggerearret dat se fan oanhâldend belang wienen sels nei bekearen.
Ēse en Metod
Ēse (Âldingelsk "goaden") en Metod ("mjitter," in term foar in skepper godheid) fertsjintwurdigje begripen fan godlikens yn 'e Angelsakyske tradysje. Dizze termen komme foar yn iere poëzy en wjerspegeljereflektearje teologyske begrypen dy't letter oanpast waarden tidens de kristening.
It begryp fan Metod as in mjittende of tawizende godheid hat ferbining mei ideeën fan lot en kosmisnsk oarder, wylst it meartal ēse de polyteïstyske aard fan de foar-kristlike Angelsakyske religy oanjout.
Foarâldenferearing
De kultus fan foarâlden wie in wichtich aspekt fan 'e Angelfryske religieuze praktyk. Begraafheuvels, grêfguod, en begraffenisrituelen wize allegearre op trochgeande relaasjes mei de ferstoarnen.
Argeologysk bewiis omfettet útwreide skipsbegravenissen lykas Sutton Hoo yn Ingelân, en ek mear algemiene begraafpraktiken. Literêr bewiis suggerearret dat foarâlden tocht waarden om op in beskate wize oanwêzich te bliuwen, en ynfloed te hawwen op it lot fan harren neiteam.
Boppenatuerlike Wêzens
Alven (Ælfe/Alven)
Yn it Angelsaksiseh en Fryske leauwen wienen alven (ælfe yn it Âldingelsk, alven yn Fryske dialekten) krêftige boppenatuerlike wêzens ferbûn mei sykte, magy, en grinssituaasjes. Se wienen somtiden ferbûn mei foarâldergeasten, mar wienen in apart soart wêzen.
Bewiis foar alveleauwen omfettet Âldingelsk medyske teksten mei middels tsjin "alvensot" (sykte taskreaun oan alven) en beswearringen om har ynfloed tsjin te gean. Plaknammen mei "alf"-eleminten suggerearje lokaasjes ferbûn mei dizze wêzens.
Oars as har lettere ôfbylding yn post-midsieuske folklore, wienen iere Germaanske alven net lyts, mar krêftige en potinsjeel gefaarlike entiteiten dy't respekt en fersoening fereasken.
Reuzen (Eotenas)
Reuzen (eotenas yn it Âldingelsk) wienen reuseftige wêzens ferbûn mei âlde ruïnes, wyldernissen, en oarspronklike krêften. Yn Beowulf wurde Grendel en syn mem beskreaun as wêzens fan "eoten-famylje", wat har reuseftige of monsterlike aard suggerearret.
Dizze wêzens waarden faak ôfbylde as fijanlik foar sawol minsken as goaden, en fertsjintwurdigen chaotike of ûntemme krêften. Se waarden faaks ferbûn mei âlde struktueren of lânskipsskaaimerken, lykas it "wurk fan reuzen" (enta geweorc) neamd yn Angelsaksiese poëzy om Romeinske ruïnen te beskriuwen.
Fergelykbere begripen bestienen yn Fryske folklore, mei ferskate soarten mytologyske reuzen ferbûn mei prehistoaryske monuminten en natuerlike skaaimerken.
Dwergen (Dweorgas)
Dwergen (dweorgas yn it Âldingelsk) waarden ferbûn mei fakmanskip, ierde, en somtiids sykte. Se waarden beskreaun as betûfte smidden en fakfakatoaren dy't ûndergrûns libben.
Bewiis foar dwergeleauwen wurde fûn yn medyske teksten, wêr't se ferbûn wurde mei bepaalde kwalen, en yn lettere folklore. Argeologyske fynsten fan útsûnderlik bewurke metaalwurk waarden somtiids taskreaun oan dwergachtige feardichheid yn lettere tradysje.
Wetterwêzens
Fanwege it kustkarakter fan Angelfryske nedersettings, spilen wettergeasten in wichtige rol yn it folkeleauwen. Dizze omfetten:
- Nicor - Wettermonsters neamd yn Beowulf en oare boarnen, skûljend yn marren en feanen
- Merewif - "Mar-wiif" of wetterfrouwe, fergelykber mei lettere begripen fan mearminnen
- Wæterælfen - "Wetteralven" ferbûn mei rivieren en pôlen
Argeologyske fynsten fan wapens en kostberheden yn rivieren, marren, en feanen kinne offers oan dizze wetterwêzens fertsjintwurdigje. De gefaarlike aard fan seefarren en it libjen yn leechlannen oan de kust fersterke wierskynlik it leauwen yn krêftige wettergeasten dy't fersoening fereasken.
Argeologysk Bewiis
Hillige Plakken
Argeologysk bewiis foar Angelfryske religieuze praktiken omfettet:
- Timpelplakken - Konstruksjes identifisearre as mooglike timpels op plakken lykas Yeavering (Northumbria) en Uppåkra (Scania)
- Hillige Bosken - Identifisearre troch plaknammebewiis en histoaryske ferslachlizzing
- Feandeponearringen - Rituele offers fûn yn feangebieten oer de hiele Noardseeregion
- Begraafheuvels - Ynklusyf skipbegravenissen en oare útwreide beïerdigingen dy't komplekse leauwen oer it hierneimaalsk oanjouwe
Rituele Objekten
Materiële kultuer ferbûn mei religieuze praktiken omfettet:
- Amuletten en Talismans - Ynklusyf Thor's hamerhingers, bracteaten mei mytologyske ôfbylding, en ferskate beskermsymbolen
- Rituele Fetten - Útwreide drinkhornen en seremoniele kontainers foar symbel- en blót-rituelen
- Útsnijde Figuren - Seldsum houten of metalen foarstellings fan godheden en mytologyske tafrielen
- Runyske Ynskripsjes - Guon mei magyske of religieuze betsjutting