Angelsakser en Fryske Runen
It Futhorc Alfabet fan Ierkimeuske Brittanje en Fryslân
In ûndersyk fan it runyske skrift dat de âlde Germaanske wrâld mei de ierkristlike letterwiisheit ferbiist
It Angelfryske Futhorc (ek wol Angelsakser runen neamd) wie in ierkimeuske runysk alfabet brûkt yn Angelsakser Ingelân en de kust fan Fryslân. Dit skrift wie in lokale oanpassing fan de âldere Aldere Futhark, oanpast om it Aldingelsk en Aldfrysk te tsjinjen. Fan sawat de 5e oant 11e ieu waard it Futhorc brûkt foar ynskriften op objekten fan sieraden en wapens oant stiennen en houten artefakten.
Dit artikel ûndersiket de oarsprong fan it Futhorc út syn Aldere Futhark foarfaar, syn ûnderskiedende skaaimerken relatyf oan oare Germaanske runyske alfabetten, bekende ynskriften yn sawol Ingelân as Fryslân (lykas de ferneamde Franks Casket en Ruthwell Cross), de ferskate brûken fan runen yn it deistige libben en ritueel, en it úteindlike ferfal fan runysk skriuwen mei de opkomst fan Latynske letterwiisheid.
Oarsprong: Fan Aldere Futhark nei Angelfrysk Futhorc
Runysk skriuwen waard earst ûntwikkele troch Germaanske folken om de midden fan de 2e ieu nei Kristus, mei de Aldere Futhark fan 24 runen as it ierste bekende runyske alfabet. De runen waarden wierskynlik ynspirearre troch Middellânske alfabetten (mei Latynske of Grykske ynfloeden dy't diskusjearre wurde) en waarden ûntworpen om yn hurde materialen snyden te wurden, mei hoekige streken foar maklike ynskraaien.
Troch de Migraasjepearoade (~5e ieu nei Kristus) wie it brûken fan runen wiidweidich ferspriid oer Germaansk Europa. It wie yn dizze tiid dat in tek fan de runyske tradysje evoluearre ta it Angelfryske Futhorc as bepaalde Germaanske stammen (Angelen, Saksen, Juten, en Friezen) migrearre en fêstige yn Brittanje en de Noardseeküst.
Wêrom "Futhorc" ynstee fan "Futhark"?
De term Futhorc komt fan de earste seis runennammen yn de Angelsakser sekwinsje: Feoh, Ur, Þorn, Ōs, Rād, Cēn (ᚠ, ᚢ, ᚦ, ᚩ, ᚱ, ᚳ). It ferfongen fan de fjirde rune (Ansuz ᚨ foar /a/) mei Ōs ᚩ foar /o/ is ien fan de opmerklike evolúsjonêre stappen yn it Angelfryske systeem.
Taalkundige Oanpassingen
As Angelsakser siedelaars harren yn Brittanje fêstige yn de 5e ieu, namen se it runyske skrift mei. Yn de nije taalkundige omjouwing fan it Aldingelsk ûndergie it skrift modifikaasjes. It Aldingelsk (en lyksoarte it Aldfrysk) hie in komplekser klinkerssysteem - ynklusyf meardere diftongs en nije lûden - dy't de 24 letters fan de Aldere Futhark net adekwaat koe fertsjintwurdigje.
Skriuwers en snijers begûnen nije runen ta te foegjen en âlde oan te passen om dizze lûden te akkommodearjen. Bygelyks, runen foar /a/, /æ/, /y/, en de diftong /ea/ waarden yntrodusearre, bekend ûnder nammen lykas Ac ᚪ (wat "iik" betsjut), Æsc ᚫ ("aesk"), Yr ᚣ, en Ear ᛠ. Dizze tafoegjings útwreidden it oarspronklike alfabet bûten de 24 karakters fan de Aldere Futhark. Yn totaal groeide de Angelsakser runeset úteinlik nei om de 28-33 runen yn ferskate regionale farianten.
Ûnderskiedende Skaaimerken en Ferskillen mei Oare Runyske Alfabetten
It Angelsakser/Fryske Futhorc kin kontrastearre wurde mei de oare grutte runyske alfabetten fan de ierkimiddeleeuwen: primêr de Aldere Futhark en de Jongere Futhark. Ferskate wichtige ferskillen stean út:
Grutte fan it Alfabet
It Futhorc brûkte úteinlik mear as twa tsjin runen (faak 28, en oant 33 yn guon listings), wylst de Aldere Futhark 24 runen hie en de lettere Skandinavyske Jongere Futhark mar 16. Dit betsjut dat Angelfryske runyske ynskriften lûden (benammen klinkers) mei gruttere presysje fertsjintwurdigje koene.
Nij Útfûne Runen
De Angelfryske runen omfetsje ferskate ynnovaasjes dy't net fûn wurde yn de Aldere Futhark. Runen lykas ᛞ (Dæġ, foar /d/) en ᛝ (Ing, foar it /ŋ/ lûd "ng") waarden modifikaasjes om fonetyske behoeften fan it Aldingelsk en Aldfrysk oan te pakken dy't net oanwêzich waarden yn it Proto-Germaansk.
Behâld fan Âldere Lûden
It Angelsakser Futhorc behâlde runen foar lûden dy't yn oare regio's út it brûken fallen. Benammen, de Þorn (Thorn) rune ᚦ foar /th/ en ƿynn (Wynn) rune ᚹ foar /w/ bleau wichtich yn Angelfrysk gebrûk en waarden letter oernommen yn it Latynske alfabet troch Angelsakser skriuwers.
Brûken op Ferskate Media
Yn Angelsakser Ingelân en Fryslân binne runyske ynskriften selden op grutte stiennen yn it lânskip; ynstee ferskine se meast op draachbere objekten of lytse monuminten. Runen wurde fûn op items lykas sieraden, wapens, ark, munten, amuletten, lykas ek guon stienkrúsen en bouwelementen.
Bekende Runyske Ynskriften yn Angelsakser Ingelân en Fryslân
Nettsjinsteande it relatyf lytse korpus, in oantal runyske ynskriften út Ingelân en Fryslân steane út foar har lingte, artistry, of kulturele betsjutting. Dizze ynskriften jaan in finster yn hoe't Futhorc runen werklik brûkt waarden troch ierkimeuske minsken.
Angelsakser Ingelân: Franks Casket, Ruthwell Cross, en Oare Sketten
De Franks Casket
De Franks Casket (8e ieu) - walfiskbien snyden mei runyske ynskriften en sines út Germaanske leginde, Romeinske skiednis, en kristlik ferhaal
Ien fan de meast ferneamde artefakten mei Angelsakser runen is de Franks Casket. Datearre nei de iere 8e ieu (wierskynlik sa. 700–720 nei Kristus), dizze lytse doaze is snyden út walfiskbien en bedekt mei yngewikkelde sines mei begeliedende ynskriften. De casket jout in fascinerend miks fan bylddoarjen wer: episodes út Germaanske leginde, Romeinske skiednis/mythology, en in sine út it Nij Testamint.
De langste trochgeande tekst op de Franks Casket is in riedeljende alliteratyve fersline yn it Aldingelsk snyden om it foarste paniel. It beskriuwt it meitsjen fan de casket sels op in poëtyske wize, ferwiizjend nei it walfiskbien materiaal. De snydar wie dúdlik letterkundich yn sawol Latyn as Aldingelsk, kiezen foar runen op tiden miskien om in argaïsk of esoterysk gefoel op te roppen.
De Ruthwell Cross
De Ruthwell Cross (8e ieu) - detail dat Kristus toant mei runyske ynskriften út it Dream of the Rood gedicht dat fertikaal rinne lâns de wynranken
In oar ferneamd Angelsakser runysk monumint is de Ruthwell Cross, in 8e-ieuske stienkrús dy't yn hjoeddeisk Skotlân leit (historysk Northumbria). Dizze heechste sândstienkrús (om de 5.2 meter heech) is ryk snyden mei wynranken en kristlike bylddoarjen, en it draacht ynskriften yn twa skriften: Latyn (mei it Romeinske alfabet) en Aldingelsk (mei runen).
Op de smelle kanten fan de krús rinne rigels runyske tekst fertikaal tusken de wynranken. Dizze runen nimme ferneamd in part op fan in Aldingelsk religieus gedicht, The Dream of the Rood, wat it ien fan de ierste bekende teksten fan Ingelske poëzij makket. Om de 18 fersen fan it gedicht binne ynskreaun yn runen op de Ruthwell Cross.
It brûken fan runyske letters foar in kristlik gedicht suggerearret dat de snyders woene dat dit berjocht lêsbere wie foar in Angelsakser publyk bekend mei runen ynstee fan foar geistlikheid allinne oplaat yn Latyn.
Oare Angelsakser Runyske Fynsten
De Thames Scramasax (Seax fan Beagnoth, 9e ieu) - dat it folsleine 28-runen Futhorc alfabet op de kling toant folge troch de namme fan de eigner
- Persoanlike items en sieraden: In oantal broches, swierdhantfetten, en ringen út de 6e–7e ieu Ingelân drage koarte runyske teksten. De Thames scramasax (ek wol de Seax fan Beagnoth neamd, 9e ieu) draacht it folsleine alfabet fan 28 runen gravearre op syn kling, folge troch de namme Beagnoth.
- Begroefurnen en memoriaals: Iere Angelsakser kremaasjeurnen hawwe soms runyske "labels" of charms. By it Spong Hill-begraafplak yn Norfolk (5e ieu) waarden op syn minst trije urnen stimpele mei identike runyske sekwinsjes dy't "alu" spelle - tocht wurde te betsjutten "bier" of in magyske term foar beskerming/fruchtberheid.
- Literêre ynskriften: It Aldingelse Rune Poem (opnommen yn in 10e-ieuske hannskrift) is yn essinsje in didaktysk gedicht dat de runen oplist en har betsjutting útleit yn alliteratyf fersen, wat toant dat kennis fan de runen oerlibbe yn gelearde kringen sels nei't se út algemien brûk fallen.
Fryslân: Runyske Kammen, Munten, en Houtfynsten
De Fryske tek fan de Angelfryske runyske tradysje is minder bekend mar like yntrigearjend. Fryslân (de kustgebieten fan wat no Nederlân en Dútslân is) wie nau ferbûn mei Angelsakser Ingelân yn de ierkimiddeleeuwen troch hannel en migraasje, en de runyske ynskriften dy't dêr fûn wurde brûke yn essinsje itselde Futhorc alfabet.
Bienkammen en -koffers
Friezen ynskreauwen faak rûchprodukten. In bienkamkoffer út Kantens (Grins, Nederlân), datearre nei de iere 5e ieu, is de ierste runyske fynst yn Frysk territoarium. De Oostum-kam út de 8e ieu hat in ynskrift dat miskien it wurd foar "kam" (kambu) en in persoanlike namme befettet.
Houten Steaven en Stokken
De langste Fryske runyske ynskrift bekend is op de Westeremden Taxus-stok, in taxushoutstok fûn yn Grins en datearre nei de 8e ieu. It draacht in lange sekwinsje runen yn trije rigels, wat toant dat runen net beheind waarden ta ien-wurd nammen yn Fryslân.
Runyske Munten
Skanomodu solidus (sa. 575–610 nei Kristus)
Fryslân hat in pear ierkimeuske munten mei runyske legendes opleverjen. De "Skanomodu" solidus (sa. 575–610 nei Kristus) ynskreaun mei de runen "skanomodu" wurdt tocht in namme te wêzen, miskien fan in mûntmeister of lieder. Dizze munten toane dat runen prestigieus genôch waarden om op valuta te ferskinen.
Oanfoljende Fryske Artefakten
It Arum "swiert" (lette 8e ieu) - in lyts taxushout rituele swiert ynskreaun mei "edaþboda" (miskien in namme, Edaþ-boda)
In pear oanfoljende Fryske fynsten omfetsje it Arum "swiert" (eins in lyts taxushout rituele swiert, lette 8e ieu) ynskreaun "edaþboda" (miskien in namme, Edaþ-boda); in walfiskbien swierthantfet út Rasquert mei de runyske tekst "ek umaëdit oka" ynterpretearre as "Ik, Oka, [net] gek [makke]" of in soarte fan opskep; en de Bernsterburen-stêf (sa. 8e ieu) mei in rigel yn runen. Elk fan dizze is fragmintarysk op syn eigen wize, mar kollektyf toane se dat it Aldfrysk skreaun waard yn runen troch lokale ambagtslju of elites.
Brûken en Funksjes fan Runen yn it Deistige Libben
Angelsakser en Fryske runen tsjinnen ferskate praktyske, seremoniële, en artistike doelen yn har perioade fan brûken. It begripen fan dizze funksjes helpt ús te wurdearjen hoe't yntegreare runysk letterwiisheid wie yn ierkimeuske maatskippij.
Runen waarden algemien brûkt foar praktyske doelen lykas:
- Ambagtslju dy't har wurk ûndertekenje op broches, wapens, en ark
- Eigendomsmearken op persoanlike besit lykas kammen en sieraden
- Nammen en titels op munten en valuta
- Labels en identifikaasjes op deistige objekten
Dizze brûken toane runen funksjonearjend as in normaal skriuwsysteem foar hannel en identifikaasje, ynstee fan allinne seremoniële doelen.
Runen tsjinnen ek wichtige seremoniële en religieuze funksjes:
- Beskermjende charms op begroefurnen (lykas de "alu" ynskriften)
- Kristlike poëzij en Bibelse referinsjes (lykas op de Ruthwell Cross)
- Memoriale ynskriften dy't de deaden kommemorearje
- Hillige objekten lykas St. Cuthbert syn koffer mei runyske ynskriften dy't evangelisten neame
De oergong fan heidenske nei kristlike brûken toant de oanpassingsberens fan it runyske skrift oer religieuze grinzen hinne.
Runen tsjinnen ek as in medium foar artistike en literêre ekspresje:
- Riedeljende fersen lykas dy op de Franks Casket
- Poëzij transkrypsje (fragminten út The Dream of the Rood)
- Alliteratyve en formularyske ynskriften
- Werjaan fan taalkundige fertuosoheid troch it mingen fan skriften en talen
Dizze artistike brûken toane dat runysk letterwiisheid útwreide bûten basis funksjonaliteit nei sofistikearre literêre kultuer.
Ferfal en Oerfloed fan it Futhorc
De Angelsakser en Fryske runyske tradysje naam stadichoan ôf tusken de 8e en 11e ieuwen, gearfallend mei de fersprieding fan it kristendom en Latynske letterwiisheid. Dit ferfal wie lykwols gjin ynienen ûnderdrukking mar earder in stadiche kulturele feroaring.
Faktoaren yn Ferfal
- Opkomst fan Latynske letterwiisheid troch kristlik ûnderwiis
- Tsjerke foarkar foar Latynsk skrift yn offisjele dokuminten
- Stadiche ferskowing fan mondelinge nei skriftlike kultuer
- Ferlies fan tradisjonele Germaanske kulturele praktiken
Bliuwende Ynfloed
- Þorn (þ) en Wynn (ƿ) letters oernommen yn Latynsk skrift
- Referinsjes yn Aldingelse literatuer en hannskriften
- Behâld yn antikwaryske wurken lykas it Rune Poem
- Moderne argeologyske en wetenskiplike belangstelling
In Freedsame Oergong
Oars as populêre misoersettings is d'r lyts bewiis fan aktive kristlike ûnderdrukking fan runen. Ynstee skynt it ferfal in natuerlike kulturele evolúsje te wêzen as Latynske letterwiisheid prestigieuser en praktysk waard foar in ynkreasjend kristenisearre maatskippij.
Konklúzje
It Angelsakser en Fryske Futhorc fertsjintwurdiget in fascinerend haadstik yn de skiednis fan skriuwsystemen. Berne út de âlde Aldere Futhark tradysje mar oanpast om de unike taalkundige behoeften fan it Aldingelsk en Aldfrysk te tsjinjen, dit útwreide runyske alfabet toant de kreativiteit en oanpassingsberens fan ierkimeuske skriuwers en ambagtslju.
Fan praktyske eigendomsmearken op deistige objekten oant sofistikearre literêre wurken lykas The Dream of the Rood, it Futhorc tsjinne meardere funksjes yn Angelfryske maatskippij. Syn úteinlike ferfal yn foardiel fan Latynsk skrift markearret net allinne in feroaring yn skriuwsystemen, mar in bredere kulturele transformaasje as de Noardseewereld oergie fan syn Germaanske stammige oarsprong nei midsieuske kristlike koninkryken.
Hjoed tsjinje de artefakten mei Angelsakser en Fryske runen – tentoansteld yn musea lykas it British Museum (Franks Casket) en noch altyd steand op plakken lykas de Ruthwell Cross – as tastbere keppelings nei dizze noflike perioade doe't âlde Germaanske tradysjes de ûntsteande kristlike wrâld moeten, wat yn it proses wat folslein nijs makken.
Referinsjes en Boarnen
Akademyske Boarnen
Dit artikel is basearre op wetenskiplik ûndersyk fan runologists, argeologen, en historisy dy't spesjalisearre binne yn ierkimeuske Germaanske skriuwsystemen. Alle bewearings binne grûn yn argeologysk en akademysk bewiis.
-
Page, R.I. An Introduction to English Runes. 2e ed., Boydell, 1999.
De definitive autoriteit op Angelsakser runen. Page syn wurk leit ûnder in protte fan de faktyske ynhâld betreffende ynskriften, dateringen, en ynterpretaasje. -
Looijenga, Tineke. Runes Around the North Sea and on the Continent AD 150–700. Dissertaasje, Universiteit Grins, 1997.
Wichtich akademysk wurk oer Angelfryske runen, dat it Fryske korpus fan runyske fynsten en har argeologyske kontekst besprekket. -
Findell, Martin & Kopár, Lilla "Runes and Commemoration in Anglo-Saxon England." Fragments (Univ. of Michigan) vol.6, 2017.
Analysearret it brûken fan runen op kommemoratyve objekten en it ûnderlinge spul fan tekst en objekt yn ierkimeuske Ingelân.
-
British Museum Online Collection - Franks Casket
Beskriuwende yngong foar de Franks Casket, befêstigjend de runyske walfiskbien riedel ynskrift en de miks fan sines. -
University of Oxford - The Ruthwell Cross
Eftergrûn oer de krús, befêstigjend dat syn runen korrespondearje mei The Dream of the Rood en beskriuwt syn artistike betsjutting. -
World History Encyclopedia - Runes troch Emma Groeneveld, 2018
Oersicht fan runyske alfabetten, ynklusyf de Aldere Futhark, Angelsakser Futhorc, en Jongere Futhark, mei historyske kontekst.
-
Johannes Beers - "Runes in Frisia" en "The Corpus of Frisian Runic Inscriptions"
Jout detaillearre analyze fan Fryske runyske fynsten en beklammet dat de tsjerke gjin aktive ferbean op runen hie. Sitearret wetenskiplike wurken lykas Looijenga 1997 en Quak 1990. -
Argeologyske Tydskriften - Hines, John (2015) en Oosting, Reider (2021)
Spesjalistyske boarnen oer runyske ynskriften yn ier Ingelân en Fryske runyske fynsten, dy't ynterpretaasjes fan spesifike ynskriften ynformearje. -
It Aldingelse Rune Poem - Ferskate wetenskiplike edysjes
Oerlibbene tekst dy't kulturele kontekst jout foar runyske symbolyk en de betsjuttingen dy't oan yndividuele runen yn Angelsakser tradysje fêstmakke waarden.
Notysje oer Wetenskiplike Konsensus
Dêr't ynterpretaasjes ûnwis binne (lykas de betsjutting fan spesifike ynskriften of de timing fan runyske tafoegjings), fariearje wetenskiplike mieningen en dit is opmurken yn it artikel. It doel is west om te fertrouwen op akademyske en museumboarnen om te soargjen dat de ynformaasje presintearre oer it Futhorc alfabet betrouber en aktueel is.